ΑΠΟΚΡΙΕΣ
Οι Απόκριες είναι στην Ελλάδα, όπως και σε όλο τον κόσμο, περίοδος ευθυμίας και διασκέδασης.
Πριν μπει η Μεγάλη Σαρακοστή, όπου οι χριστιανοί θα νηστεύσουν και θα πενθήσουν για εφτά ολόκληρες εβδομάδες, όλοι αισθάνονται την ανάγκη να διασκεδάσουν, να κάνουν κάθε είδους τρέλα.
Οι Απόκριες, το Τριώδιο, ξεκινούσαν με τύμπανα, ταμπούρλα, τσαμπούνες και πυροβολισμούς από δημόσιο τελάλη που γύριζε στις γειτονιές.
Οι Απόκριες διαρκούν 3 εβδομάδες.
Η πρώτη εβδομάδα λέγεται Προφωνή γιατί τα παλιά χρόνια κάποιος προφωνούσε, δηλαδή διαλαλούσε πως έρχονται οι Απόκριες. Αποκριά θα πει φαγοπότι και πρώτη φροντίδα πρέπει να είναι η προμήθεια του σφαχτού που θα φάνε και θα γλεντήσουν. Παλιά κάθε οικογένεια έπρεπε να σφάξει ένα ζώο, κυρίως γουρούνι. Ακόμα και ο πιο φτωχός έπρεπε να βρει χρήματα ακόμη και να πουλήσει το σακάκι του για να φάει κρέας, δηλαδή να κάνει Αποκριά.
Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται Κρεατινή επειδή τρώμε κάθε μέρα κρέας ακόμη και την Τετάρτη και Παρασκευή.
Η Τρίτη εβδομάδα λέγεται Τυρινή γιατί το κύριο συστατικό του φαγητού είναι το τυρί. Επίσης λέγεται και μακαρονού γιατί τρώμε πολύ τα μακαρόνια.Η προτίμηση αυτή στα ζυμαρικά δε φαίνεται άσχετη με τη δοξασία ότι την αποκριατική περίοδο οι ψυχές βγαίνουν στον Επάνω Κόσμο. Όπως παρατηρεί ο Φ. Κουκουλές, αρχικά η λέξη μακαρόνια σήμαινε τροπάρια μακαριστικά, αναπαύσιμους μακαρισμούς σε περίδειπνα που πρόσφεραν ζυμαρικά χειροποίητα. Οι απλοί όμως άνθρωποι δεν άργησαν να συσχετίσουν τα ζυμαρικά με τους μακαρισμούς και τις ψυχές κι έμεινε η ονομασία μακαρόνια.
Η αρχή του Τριώδιου γίνεται αισθητή κυρίως από την Τσικνοπέμπτη, την Πέμπτη της Κρεατινής. Είναι η μέρα που ο καθένας ακόμη και ο πιο φτωχός θα τσικνώσει την γωνιά του, δηλαδή θα ψήσει κρέας στη φωτιά και η τσίκνα του ψητού θα μοσχοβολήσει στη γειτονιά.Την Τσικνοπέμπτη οι άνθρωποι τρώνε , πίνουν, τραγουδούν,ντύνονται μασκαράδες και χορεύουν όλοι μαζί όπως λέει και ένα χαρακτηριστικό τραγούδι της Κιμώλου: Τούτες οι μέρες το’ χουνε,
τούτες οι εβδομάδες,
οπού ‘χει φίλους κράζει τους,
οπού’ χει εχθρούς καλεί τους,
οπού’χει και στην ξενιτιά
στέλνει και φέρνουν τούς του.
Τους μασκαράδες τους ονομάζουν με διαφορετικά ονόματα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας: κουδουνάτοι, Γιανίτσαροι, κουκούγεροι, καμουζέλες,μπούλες, καρνάβαλοι.
Κουδουνάτοι
Συγκεντρώνονται στο δρόμο ή στην αυλή ενός σπιτιού. Εκεί οι γεροντότεροι φορούν στους νεότερους κουδούνια που συχνά ζυγίζουν πάνω από είκοσι κιλά. Φροντίζουν ώστε να είναι σταθερά τοποθετημένα και να παράγουν το επιθυμητό ηχητικό αποτέλεσμα. Οι Κουδουνάτοι έχουν στο κεφάλι τους κομμένες νεροκολοκύθες, διακοσμημένες με φτερά κοκόρου ή γαλοπούλας. Στο λαιμό δένουν λουριά στα οποία έχουν περάσει χάντρες και μικρά κοχύλια. Στα χέρια κρατούν ένα ξύλο, την κουτσκούδα, το οποίο θεωρείται σύμβολο γονιμότητας. Στη συνέχεια, κατευθύνονται προς το φούρνο της γειτονιάς, όπου βάφει ο ένας τον άλλον με μουτζούρα.
Οι «γέροι» της Σκύρου και οι Κορέλες
Φορούν δέρματα κατσικιών και φορτωμένοι κε κουδούνια 50 κιλώνεισβάλλουν χοροπηδώντας από τα σοκάκια στους κεντρικούς δρόμους της χώρας της Σκύρου και γύρωτους χορεύουν οι Κορέλες, άντρες ντυμένοι με γυναικείες ατελείς τοπικές ενδυμασίες.
Το έθιμο λένε ότι κρατάει από πολύ παλιά όταν κάποτε στη Σκύρο ζούσε ένας γέρος και μια γρια κι είχαν πολλά κατσίκια. Ένα βράδυ όμως του χειμώνα έπεσε πυκνό χιόνι και πάγωσαν όλα τα ζώα τους. Στην απελπισία τους πάνω οι βοσκοί ζώστηκαν τα κουδούνια και κατέβηκαν τις δύσβατες πλαγιές του βουνού μέχρι τη χώρα. Με το χτύπο των κουδουνιών τους έφεραν το μήνυμα της καταστροφής στους χωριανούς.
Οι Μπούλες της Νάουσας και οι Γενίτσαροι
Η Μπούλα είναι άντρας ντυμένος γυναικεία ως νύφη. Φοράει λευκό πέπλο και βάζει πάνω στο κεφάλι χρωματιστές κορδέλες και χάρτινα λουλουδια. Οι Γενίτσαροι, με φουστανέλες και μάσκες , με ένα κεφαλομάντηλο με φουντάκια, με σταυρό και φυλαχτό στο λαιμό, ένα μαντήλι στη μέση κι άλλο ένα στο χέρι.Στο στήθος και στη πλάτη έχουν κρεμασμένα πολλά νομίσματα που κουδουνίζουν καθώς γυρίζουν στους δρόμους και χορεύουν με ιδιαίτερο τρόπο.
Το έθιμο κρατά από την Τουρκοκρατία και τους αγώνες των Ναουσαίων να ελευθερώσουν την πόλη τους, γι’ αυτό συναντάμε και πολεμικούς χορούς τις μέρες αυτές που δένουν με το έθιμο.
Τα μουσικά όργανα της Αποκριάς
Εκτός από τα παραδοσιακά όργανα που όλοι γνωρίζουμε, τις μέρες αυτές χρησιμοποιούν ως μουσικά όργανα και μαγειρικά σκεύη, όπως κουτάλες , ταψιά, κατσαρόλες, τα οποία είναι ιδιόφωνα όργανα γιατί ο ήχος τους παράγεται από τα ίδια χωρίς χορδές ή τρυπούλες για να φυσήξουμε.
Στην Κω τα κορίτσια φορώντας δαχτυλίδι στο χέρι χτυπούν ρυθμικά, το λιγκέρι, ένα μπρούτζινο ταψί, στριφογυρίζοντας το πάνω σε ένα χαμηλό τραπέζι.
Στη ρόδο με τα ακροδάκτυλα γυρίζουν ένα ταψί και το βούισμα του συνοδεύει τα τραγούδια της Αποκριάς.
Επίσης την Αποκριά συναντάμε και την Ροκάνα, ένα είδος κρόταλου φτιαγμένου από ξύλο, με ήχο ξερό και διαπεραστικό που συνοδεύει τα γλέντια των μασκαράδων.
Η πιο σπουδαία μέρα της Αποκριάς είναι η Κυριακή της Τυρινής, δηλαδή η τελευταία μέρα της Αποκριάς.Όλη η μέρα περνά με μασκαράδες που πηγαινοέρχονται στα σπίτια γλεντούν και τραγουδούν. Η μέρα αυτή λέγεται και Τρανή Αποκριά. «Τσι Μεγάλες Αποκρές κουζουλαίνονται και οι γρες» έλεγαν οι κρητικοί.
Παλιά όταν άρχιζε να νυχτώνει αυτή την ημέρα άναβαν φωτιές στις πλατείες των χωριών και οι άνθρωποι φωτίζονταν από τη φωτιά, χόρευαν και τραγουδούσαν. Το έθιμο με τις φωτιές υπάρχει σε πολλά μέρη της Ελλάδας, γνωστό με τις ονομασίες: φανοί, κλαδαριές, μπουμπούνες, καψαλιές.Οι πιο φημισμένες φωτιές είναι οι φανοί της Κοζάνης. Το έθιμο αυτό στηρίζεται στην αρχέγονη πίστη ότι η φωτιά κρύβει μέσα της τη δύναμη που μεταδίδεται σε όποιον έρθει μαζί της με κάποια ιεροτελεστική σχέση.
Τις φωτιές ακόμα και σήμερα τις ανάβουν με ξερά φρύγανα ή κλαδιά δέντρων ή με κοφίνια αλειμμένα με πίσσα. Σε κάποια μέρη όταν η φωτιά μικραίνει, μεγάλοι κα μικροί πηδούν από πάνω λέγοντας: «Ψυλλ’ κόρζες στον καλόγερο». Τα λόγια αυτά δείχνουν πως οι άνθρωποι θέλουν να απαλλαγούν από τα ενοχλητικά έντομα μα και να ξορκίσουν τις επιδημίες που πλήττουν τους ανθρώπους και τα ζώα την Άνοιξη.
Την Κυριακή της Τυρινής τρώγανε μακαρόνια, αυγά, τυρόπιτες, γαλατόπιτες και σούπα με χορταρικά και τυρί.. Χόρευαν με αστεία τραγούδια όπως «Πώς το τρίβουν το πιπέρι» και παίζουν αστεία παιχνίδια, όπως ο μάγος, το δαχτυλίδι, ο λέλεκας, η σκλάβα, το μουντζούρωμα.
Πριν αρχίσει το φαγοπότι οι συγγενείς ζητούσαν συγχώρεση από τους πιο ηλικιωμένους κι αλληλοσυγχωρούνταν ώστε να αρχίσουν τη Σαρακοστή με καθαρή καρδιά και ήσυχη συνείδηση. Κατόπιν οι γεροντότεροι σήκωναν κάποια από τα αγαθά του τραπεζιού ψηλά και έλεγαν ευχές π.χ. «άξια η τάβλα μας, άξια και τιμημένη.» Το τραπέζι έπρεπε να μείνει στρωμένο και να ξεστρωθεί την επομένη για να πάει το στοιχειό του σπιτιού να φάει, όπως έλεγαν και στη Μήλο.
Το ίδιο βράδυ συνήθιζαν να κάνουν μαντείες για να δουν ποιοι θα είναι οι τυχεροί της σαρακοστής κι όλου του έτους. Οι κοπέλες που δεν ήταν παντρεμένες έπαιρναν ψίχουλα ή ένα μακαρόνι από το γιορτινό τραπέζι και το έβαζαν κάτω από το μαξιλάρι τους για να δουν ποιον θα παντρευτούν. Αντίστοιχα τα ανύπαντρα αγόρια βγαίναν έξω από το σπίτι και ξεφλούδιζαν ένα βραστό αυγό κοιτάζοντας τα αστέρια. Αν έβλεπαν κάποιο άστρο να κινείται την ώρα που το καθάριζαν τότε αυτόήταν σημάδι πως θα παντρευτούν.
Η βραδιά έκλεινε με ένα έθιμο πανελλαδικά γνωστό, «τον χάσκα», «χασκάρη», «χάψαρο» ή «χάψαλο». Αυτό ηταν ένα παιχνίδι με ένα αυγό βραστο και καθαρισμίνο που το έδεναν με μια κλωστή από το ταβάνι και το στριφογύριζαν.Όποιος το έπιανε με το στόμα του, όπως αυτό γύριζε ήταν ο τυχερός. Θεωρούσαν καλό να «βουλώσουν» το στόμα τους με αυγό και να το «ξεβουλώσουν» το Πάσχα πάλι με αυγό.
Στην Κρήτη οι νοικοκύρες φύλαγαν το τυρί που περίσσευε από την Τυρινή και το έπαιρναν μαζί τους στην Ανάσταση κι όταν λεγόταν το «Χριστός Ανέστη» το μοίραζαν στους συγγενείς για να μην βγάζουν καλόγερους(κακά σπυριά).
Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα της Αποκριάς είναι το γαϊτανάκι, γνωστό και ως κορδονάκι. Το γαϊτανάκι ήταν ένας ειδικός χορός που γινόταν γύρω από ένα ψηλό κοντάρι με πολλές κορδέλες στηριγμένες στην κορυφή του. Οι μασκαράδες κρατούσαν πολύχρωμες κορδέλες και καθώς χόρευαν τις έπλεκαν στο κοντάρι. Το γαϊτανάκι στηνόταν στο κέντρο της πλατείας.
Στις πόλεις οι άνθρωποι παρακολουθούν μεγάλες παρελάσεις αποκριάτικων αρμάτων με ομάδες μεταμφιεσμένων, τα καρναβάλια. Καρναβάλι γίνεται σε πολλές πόλεις της Ελλάδος. Το μεγαλύτερο γίνεται στην Πάτρα.
Η Καθαρή Δευτέρα ονομάστηκε έτσι, επειδή οι χριστιανοί «καθαρίζονταν» σωματικά και πνευματικά.Η Καθαρά Δευτέρα παρουσιάζεται σαν προέκταση και κορύφωμα της αποκριάτικής περιόδου με βασικά στοιχεία τη σάτιρα ,την αθυροστομία και τα αλληλοπειράγματα που γίνονται για το «καλό».
Επέρασε η αποκριά με λύρες, με παιχνίδια,
και μπήκε η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια.
Την Καθαρά Δευτέρα σταματάμε να τρώμε κρέας και αρχίζει η νηστεία που θα κρατήσει 40 μέρες, όσες δηλαδή και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο.
Η λαγάνα που συνηθίζουμε να καταναλώνουμε τη μέρα αυτή, παραπέμπει στα «άζυμα» της Παλαιάς Διαθήκης. Ταυτόχρονα ξεκινά και η πνευματική κάθαρση, όλοι οι χριστιανοί παρακολουθούν τις λειτουργίες της Σαρακοστής.
Από παλιά η Καθαρή Δευτέρα, πέρασε στην συνείδηση του λαού, σαν μέρα καθαρμού. Οι βυζαντινοί, την Καθαρή
Δευτέρα την ονόμαζαν Απόθεση -Απόδοση, και τελούσαν
δρώμενα. Τραγουδούσαν σχετικά άσματα, από τα οποία έχουν σωθεί μικρά μέρη μέχρι στις μέρες μας. «Ίδε το έαρ το
καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την
ευημερίαν».
Το πέταγμα του αετού, είναι ένα έθιμο μεταγενέστερο.
Η Καθαρά Δευτέρα ταυτίζεται με τα Κούλουμα που είναι ομαδική έξοδος στην εξοχή με νηστήσιμα και θαλασσινά για διασκέδαση και φαγοπότι.
Επειδή τα Κούλουμα γινόντουσαν αρχικά στην Αθήνα και μάλιστα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, γι’ αυτό λέγεται πως ετυμολογικά η λέξη Κούλουμα προέρχεται από τη λατινική λέξη columna, που σημαίνει κολόνα.
Τα κούλουμα γιορτάζονται σε όλη την Ελλάδα με κάποιες διαφορές. Παντού όμως επικρατεί κέφι, χορός και τραγούδι. Υπάρχουν πολλά τοπικά έθιμα όπως:
Στο Γαλαξίδι μεταμφιέζονται με προβιές και κουδούνια και αλληλομουντζουρώνονται και αλευρώνονται με γέλια, κυνηγητά και πειράγματα.
Στον Τύρναβο της Θεσσαλίας φτιάχνουν το Μπουρανί, μια αλάδωτη σούπα με χορταρικά χορεύουν και τραγουδούν σκωπτικά τραγούδια.
Σε πολλά μέρη της Θράκης τα έθιμα έχουν σχέση με τη καλή καρποφορία της γης. Κάνουν εικονικό όργωμα και εικονική σπορά.
Συμβολική είναι και η σημασία του βλαχικού γάμου της Θήβας. Αναπαριστούν όλο το τελετουργικό του γάμου, τα προικιά, το ξύρισμα του γαμπρού, το ντύσιμο της νύφης και ότι άλλο γινόταν σε ένα παραδοσιακό γάμο. Κάποια στιγμή της αναπαράστασης ο γαμπρός ή ο συμπέθερος κάνουν πως πέφτουν κάτω σαν να είναι πεθαμένοι και ξαφνικά πετάγονται όρθιοι σαν να αναστήθηκαν, όπως γίνεται και με τη φύση την άνοιξη.
Αναπαράσταση γάμου γίνεται και στη Μεθώνη, «Ο γάμος του Κουτρούλη»που βασίζεται σε μια πραγματική ιστορία, το γάμο του Ιωάννη Κουτρούλη, που κατάφερε μετά από πολλά χρόνια με επιμονή και υπομονή να παντρευτεί τη γυναίκα που αγαπούσε κι έγινε πραγματικό πανηγύρι που κρατάει μέχρι σήμερα στις μνήμες των κατοίκων της περιοχής.
Χαρταετός
Την Καθαρή Δευτέρα, ο ουρανός, από άκρη σε άκρη στη Ελλάδα, γεμίζει με πολύχρωμα «πουλιά», τους χαρταετούς.
Οι χαρταετοί παίρνουν διαφορετικό όνομα ανάλογα με την περιοχή της Ελλάδας. Ονομάζονται πετάκια στη Θράκη, φυσούνες στα Εφτάνησα, ψαλίδεςκαι άστρα στην κυρίως Ελλάδα, τσερκένια στη Σμύρνη, ουτσουρμάδες στην Πόλη, πουλία στον Πόντο.
Οι χαρταετοί ήταν γνωστοί και στην αρχαία Ελλάδα.
Κατά την επικρατούσα άποψη, οι χαρταετοί είναι επινόηση των Ανατολικών λαών. Τους συναντάμε στην Κίνα, την Κορέα, Την Πολυνησία, την Ιαπωνία και αλλού. Σε αυτές τις χώρες, η τέχνη του χαρταετού αναπτύχθηκε σε όλο της το μεγαλείο. Οι χαρταετοί αποκτούσαν παράξενα σχήματα ,γίνονταν μυθικοί δράκοι, πουλιά και φίδια.
Τους στόλιζαν με ευχές και επιθυμίες, και τις
έστελναν με έναν αετό, όσο πιο κοντά μπορούσαν στον θεό.
Προσάρμοζαν πάνω τους μικρές φλογέρες, οι οποίες
σφύριζαν καθώς περνούσε από μέσα τους ο αέρας, κι ο ήχος
που έβγαζαν πίστευαν ότι έδιωχνε μακριά τα κακά
πνεύματα. Άλλες φορές τα χαρτάκια που έδεναν στην ουρά τους είχαν γραμμένες τις αρρώστιες και τις συμφορές που θέλαν να διώξουν οι άνθρωποι από τη γη για αυτό όταν οι αετοί υψώνονταν έκοβαν τα σχοινιά και τους άφηναν να φύγουν.
Ακόμα και σήμερα, δυο χιλιάδες χρόνια μετά, οι Κινέζοι πιστεύουν ότι πετώντας αετούς, θα διώξουν μακριά τους την κακή τύχη, και ότι όσο πιο ψηλά φτάσει ο αετός, τόσο πιο τυχεροί θα είναι.
Στην Ευρώπη και στην Αμερική οι ερευνητές χρησιμοποιούν τους χαρταετούς σε επιστημονικά πειράματα και παρατηρήσεις , τον 18ο, 19ο και στις αρχές του20ου αιώνα. Στην Ευρώπη τους έφεραν εξερευνητές που είχαν επιστρέψει από την Ασία. Τον πρώτο καιρό επειδή ήταν πολύ δύσκολο να βρεθεί το απαιτούμενο λεπτό χαρτί για την κατασκευή του, χρησιμοποιούσαν πανί, όπως αυτό για τα πανιά των πλοίων. Μπορούμε να υποθέσουμε, ότι τα πλουσιόπαιδα της Ευρώπης, που διέθεταν χαρτί, ξεκίνησαν πρώτα την ενασχόληση τους με την κατασκευή και το πέταγμα του αετού.
Στις μέρες μας η κατασκευή του χαρταετού είναι εύκολη
υπόθεση.
Το πέταγμα του αετού την Καθαρή Δευτέρα είναι ένα όμορφο παιχνίδι, ένα γραφικό έθιμο για μικρούς και μεγάλους που πρέπει όμως να προσέχουμε πολύ που τον πετάμε.
Πρέπει να τον πετάμε μακριά από τα σύρματα της ΔΕΗ για να αποφύγουμε τον κίνδυνο ηλεκτροπληξίας, μακριά από μέρη με γκρεμό ή ψηλά στην ταράτσα .Ιδανικά μέρη είναι ανοιχτοί χώροι χωρίς πολλά δέντρα τριγύρω. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνουμε και στο σχοινί του από το οποίο μπορεί να προκληθούν τραυματισμοί στα χέρια ή ακόμα και πνιγμοί αν αυτό μπλεχτεί στο λαιμό μας
Μάθε και εσύ να παίζεις δύο από τα παιχνίδια που συνήθιζαν να παίζουν μικροί και μεγάλοι κατά τη διάρκεια της Αποκριάς, όπως ακριβώς τα βρήκαμε στις σελίδες του περιοδικού, του Μουσείου Λαϊκης Τέχνης, «Το λαλουσάκι».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γ. Α. Μέγας –«Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρεία»
Γ.Ν. Αικατερινίδης- «Έθιμα και συμβολισμοί της Καθαροδευτέρας»
Καθημερινή-Επτά μέρες-τόμος οι 12 μήνες, χειμώνας
Το λαλουσάκι-περιοδικό του Μουσείου λαϊκής τέχνης- έτη 2001-2006
Παράθυρο στην εκπαίδευση του παιδιού- εκπαιδευτικό περιοδικό-έτη 2003-2007
www.matia.gr
Υπεύθυνη σύνταξης
Φωκά Αικατερίνη
Η Καθαρή Δευτέρα ονομάστηκε έτσι, επειδή οι χριστιανοί «καθαρίζονταν» σωματικά και πνευματικά.Η Καθαρά Δευτέρα παρουσιάζεται σαν προέκταση και κορύφωμα της αποκριάτικής περιόδου με βασικά στοιχεία τη σάτιρα ,την αθυροστομία και τα αλληλοπειράγματα που γίνονται για το «καλό».
Επέρασε η αποκριά με λύρες, με παιχνίδια,
και μπήκε η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια.
Την Καθαρά Δευτέρα σταματάμε να τρώμε κρέας και αρχίζει η νηστεία που θα κρατήσει 40 μέρες, όσες δηλαδή και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο.
Η λαγάνα που συνηθίζουμε να καταναλώνουμε τη μέρα αυτή, παραπέμπει στα «άζυμα» της Παλαιάς Διαθήκης. Ταυτόχρονα ξεκινά και η πνευματική κάθαρση, όλοι οι χριστιανοί παρακολουθούν τις λειτουργίες της Σαρακοστής.
Από παλιά η Καθαρή Δευτέρα, πέρασε στην συνείδηση του λαού, σαν μέρα καθαρμού. Οι βυζαντινοί, την Καθαρή
Δευτέρα την ονόμαζαν Απόθεση -Απόδοση, και τελούσαν
δρώμενα. Τραγουδούσαν σχετικά άσματα, από τα οποία έχουν σωθεί μικρά μέρη μέχρι στις μέρες μας. «Ίδε το έαρ το
καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την
ευημερίαν».
Το πέταγμα του αετού, είναι ένα έθιμο μεταγενέστερο.
Η Καθαρά Δευτέρα ταυτίζεται με τα Κούλουμα που είναι ομαδική έξοδος στην εξοχή με νηστήσιμα και θαλασσινά για διασκέδαση και φαγοπότι.
Επειδή τα Κούλουμα γινόντουσαν αρχικά στην Αθήνα και μάλιστα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, γι’ αυτό λέγεται πως ετυμολογικά η λέξη Κούλουμα προέρχεται από τη λατινική λέξη columna, που σημαίνει κολόνα.
Τα κούλουμα γιορτάζονται σε όλη την Ελλάδα με κάποιες διαφορές. Παντού όμως επικρατεί κέφι, χορός και τραγούδι. Υπάρχουν πολλά τοπικά έθιμα όπως:
Στο Γαλαξίδι μεταμφιέζονται με προβιές και κουδούνια και αλληλομουντζουρώνονται και αλευρώνονται με γέλια, κυνηγητά και πειράγματα.
Στον Τύρναβο της Θεσσαλίας φτιάχνουν το Μπουρανί, μια αλάδωτη σούπα με χορταρικά χορεύουν και τραγουδούν σκωπτικά τραγούδια.
Σε πολλά μέρη της Θράκης τα έθιμα έχουν σχέση με τη καλή καρποφορία της γης. Κάνουν εικονικό όργωμα και εικονική σπορά.
Συμβολική είναι και η σημασία του βλαχικού γάμου της Θήβας. Αναπαριστούν όλο το τελετουργικό του γάμου, τα προικιά, το ξύρισμα του γαμπρού, το ντύσιμο της νύφης και ότι άλλο γινόταν σε ένα παραδοσιακό γάμο. Κάποια στιγμή της αναπαράστασης ο γαμπρός ή ο συμπέθερος κάνουν πως πέφτουν κάτω σαν να είναι πεθαμένοι και ξαφνικά πετάγονται όρθιοι σαν να αναστήθηκαν, όπως γίνεται και με τη φύση την άνοιξη.
Αναπαράσταση γάμου γίνεται και στη Μεθώνη, «Ο γάμος του Κουτρούλη»που βασίζεται σε μια πραγματική ιστορία, το γάμο του Ιωάννη Κουτρούλη, που κατάφερε μετά από πολλά χρόνια με επιμονή και υπομονή να παντρευτεί τη γυναίκα που αγαπούσε κι έγινε πραγματικό πανηγύρι που κρατάει μέχρι σήμερα στις μνήμες των κατοίκων της περιοχής.
Χαρταετός
Την Καθαρή Δευτέρα, ο ουρανός, από άκρη σε άκρη στη Ελλάδα, γεμίζει με πολύχρωμα «πουλιά», τους χαρταετούς.
Οι χαρταετοί παίρνουν διαφορετικό όνομα ανάλογα με την περιοχή της Ελλάδας. Ονομάζονται πετάκια στη Θράκη, φυσούνες στα Εφτάνησα, ψαλίδεςκαι άστρα στην κυρίως Ελλάδα, τσερκένια στη Σμύρνη, ουτσουρμάδες στην Πόλη, πουλία στον Πόντο.
Οι χαρταετοί ήταν γνωστοί και στην αρχαία Ελλάδα.
Κατά την επικρατούσα άποψη, οι χαρταετοί είναι επινόηση των Ανατολικών λαών. Τους συναντάμε στην Κίνα, την Κορέα, Την Πολυνησία, την Ιαπωνία και αλλού. Σε αυτές τις χώρες, η τέχνη του χαρταετού αναπτύχθηκε σε όλο της το μεγαλείο. Οι χαρταετοί αποκτούσαν παράξενα σχήματα ,γίνονταν μυθικοί δράκοι, πουλιά και φίδια.
Τους στόλιζαν με ευχές και επιθυμίες, και τις
έστελναν με έναν αετό, όσο πιο κοντά μπορούσαν στον θεό.
Προσάρμοζαν πάνω τους μικρές φλογέρες, οι οποίες
σφύριζαν καθώς περνούσε από μέσα τους ο αέρας, κι ο ήχος
που έβγαζαν πίστευαν ότι έδιωχνε μακριά τα κακά
πνεύματα. Άλλες φορές τα χαρτάκια που έδεναν στην ουρά τους είχαν γραμμένες τις αρρώστιες και τις συμφορές που θέλαν να διώξουν οι άνθρωποι από τη γη για αυτό όταν οι αετοί υψώνονταν έκοβαν τα σχοινιά και τους άφηναν να φύγουν.
Ακόμα και σήμερα, δυο χιλιάδες χρόνια μετά, οι Κινέζοι πιστεύουν ότι πετώντας αετούς, θα διώξουν μακριά τους την κακή τύχη, και ότι όσο πιο ψηλά φτάσει ο αετός, τόσο πιο τυχεροί θα είναι.
Στην Ευρώπη και στην Αμερική οι ερευνητές χρησιμοποιούν τους χαρταετούς σε επιστημονικά πειράματα και παρατηρήσεις , τον 18ο, 19ο και στις αρχές του20ου αιώνα. Στην Ευρώπη τους έφεραν εξερευνητές που είχαν επιστρέψει από την Ασία. Τον πρώτο καιρό επειδή ήταν πολύ δύσκολο να βρεθεί το απαιτούμενο λεπτό χαρτί για την κατασκευή του, χρησιμοποιούσαν πανί, όπως αυτό για τα πανιά των πλοίων. Μπορούμε να υποθέσουμε, ότι τα πλουσιόπαιδα της Ευρώπης, που διέθεταν χαρτί, ξεκίνησαν πρώτα την ενασχόληση τους με την κατασκευή και το πέταγμα του αετού.
Στις μέρες μας η κατασκευή του χαρταετού είναι εύκολη
υπόθεση.
Το πέταγμα του αετού την Καθαρή Δευτέρα είναι ένα όμορφο παιχνίδι, ένα γραφικό έθιμο για μικρούς και μεγάλους που πρέπει όμως να προσέχουμε πολύ που τον πετάμε.
Πρέπει να τον πετάμε μακριά από τα σύρματα της ΔΕΗ για να αποφύγουμε τον κίνδυνο ηλεκτροπληξίας, μακριά από μέρη με γκρεμό ή ψηλά στην ταράτσα .Ιδανικά μέρη είναι ανοιχτοί χώροι χωρίς πολλά δέντρα τριγύρω. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνουμε και στο σχοινί του από το οποίο μπορεί να προκληθούν τραυματισμοί στα χέρια ή ακόμα και πνιγμοί αν αυτό μπλεχτεί στο λαιμό μας
Μάθε και εσύ να παίζεις δύο από τα παιχνίδια που συνήθιζαν να παίζουν μικροί και μεγάλοι κατά τη διάρκεια της Αποκριάς, όπως ακριβώς τα βρήκαμε στις σελίδες του περιοδικού, του Μουσείου Λαϊκης Τέχνης, «Το λαλουσάκι».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γ. Α. Μέγας –«Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρεία»
Γ.Ν. Αικατερινίδης- «Έθιμα και συμβολισμοί της Καθαροδευτέρας»
Καθημερινή-Επτά μέρες-τόμος οι 12 μήνες, χειμώνας
Το λαλουσάκι-περιοδικό του Μουσείου λαϊκής τέχνης- έτη 2001-2006
Παράθυρο στην εκπαίδευση του παιδιού- εκπαιδευτικό περιοδικό-έτη 2003-2007
www.matia.gr
Υπεύθυνη σύνταξης
Φωκά Αικατερίνη
Οι Απόκριες είναι στην Ελλάδα, όπως και σε όλο τον κόσμο, περίοδος ευθυμίας και διασκέδασης.
Πριν μπει η Μεγάλη Σαρακοστή, όπου οι χριστιανοί θα νηστεύσουν και θα πενθήσουν για εφτά ολόκληρες εβδομάδες, όλοι αισθάνονται την ανάγκη να διασκεδάσουν, να κάνουν κάθε είδους τρέλα.
Οι Απόκριες, το Τριώδιο, ξεκινούσαν με τύμπανα, ταμπούρλα, τσαμπούνες και πυροβολισμούς από δημόσιο τελάλη που γύριζε στις γειτονιές.
Οι Απόκριες διαρκούν 3 εβδομάδες.
Η πρώτη εβδομάδα λέγεται Προφωνή γιατί τα παλιά χρόνια κάποιος προφωνούσε, δηλαδή διαλαλούσε πως έρχονται οι Απόκριες. Αποκριά θα πει φαγοπότι και πρώτη φροντίδα πρέπει να είναι η προμήθεια του σφαχτού που θα φάνε και θα γλεντήσουν. Παλιά κάθε οικογένεια έπρεπε να σφάξει ένα ζώο, κυρίως γουρούνι. Ακόμα και ο πιο φτωχός έπρεπε να βρει χρήματα ακόμη και να πουλήσει το σακάκι του για να φάει κρέας, δηλαδή να κάνει Αποκριά.
Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται Κρεατινή επειδή τρώμε κάθε μέρα κρέας ακόμη και την Τετάρτη και Παρασκευή.
Η Τρίτη εβδομάδα λέγεται Τυρινή γιατί το κύριο συστατικό του φαγητού είναι το τυρί. Επίσης λέγεται και μακαρονού γιατί τρώμε πολύ τα μακαρόνια.Η προτίμηση αυτή στα ζυμαρικά δε φαίνεται άσχετη με τη δοξασία ότι την αποκριατική περίοδο οι ψυχές βγαίνουν στον Επάνω Κόσμο. Όπως παρατηρεί ο Φ. Κουκουλές, αρχικά η λέξη μακαρόνια σήμαινε τροπάρια μακαριστικά, αναπαύσιμους μακαρισμούς σε περίδειπνα που πρόσφεραν ζυμαρικά χειροποίητα. Οι απλοί όμως άνθρωποι δεν άργησαν να συσχετίσουν τα ζυμαρικά με τους μακαρισμούς και τις ψυχές κι έμεινε η ονομασία μακαρόνια.
Η αρχή του Τριώδιου γίνεται αισθητή κυρίως από την Τσικνοπέμπτη, την Πέμπτη της Κρεατινής. Είναι η μέρα που ο καθένας ακόμη και ο πιο φτωχός θα τσικνώσει την γωνιά του, δηλαδή θα ψήσει κρέας στη φωτιά και η τσίκνα του ψητού θα μοσχοβολήσει στη γειτονιά.Την Τσικνοπέμπτη οι άνθρωποι τρώνε , πίνουν, τραγουδούν,ντύνονται μασκαράδες και χορεύουν όλοι μαζί όπως λέει και ένα χαρακτηριστικό τραγούδι της Κιμώλου: Τούτες οι μέρες το’ χουνε,
τούτες οι εβδομάδες,
οπού ‘χει φίλους κράζει τους,
οπού’ χει εχθρούς καλεί τους,
οπού’χει και στην ξενιτιά
στέλνει και φέρνουν τούς του.
Τους μασκαράδες τους ονομάζουν με διαφορετικά ονόματα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας: κουδουνάτοι, Γιανίτσαροι, κουκούγεροι, καμουζέλες,μπούλες, καρνάβαλοι.
Κουδουνάτοι
Συγκεντρώνονται στο δρόμο ή στην αυλή ενός σπιτιού. Εκεί οι γεροντότεροι φορούν στους νεότερους κουδούνια που συχνά ζυγίζουν πάνω από είκοσι κιλά. Φροντίζουν ώστε να είναι σταθερά τοποθετημένα και να παράγουν το επιθυμητό ηχητικό αποτέλεσμα. Οι Κουδουνάτοι έχουν στο κεφάλι τους κομμένες νεροκολοκύθες, διακοσμημένες με φτερά κοκόρου ή γαλοπούλας. Στο λαιμό δένουν λουριά στα οποία έχουν περάσει χάντρες και μικρά κοχύλια. Στα χέρια κρατούν ένα ξύλο, την κουτσκούδα, το οποίο θεωρείται σύμβολο γονιμότητας. Στη συνέχεια, κατευθύνονται προς το φούρνο της γειτονιάς, όπου βάφει ο ένας τον άλλον με μουτζούρα.
Οι «γέροι» της Σκύρου και οι Κορέλες
Φορούν δέρματα κατσικιών και φορτωμένοι κε κουδούνια 50 κιλώνεισβάλλουν χοροπηδώντας από τα σοκάκια στους κεντρικούς δρόμους της χώρας της Σκύρου και γύρωτους χορεύουν οι Κορέλες, άντρες ντυμένοι με γυναικείες ατελείς τοπικές ενδυμασίες.
Το έθιμο λένε ότι κρατάει από πολύ παλιά όταν κάποτε στη Σκύρο ζούσε ένας γέρος και μια γρια κι είχαν πολλά κατσίκια. Ένα βράδυ όμως του χειμώνα έπεσε πυκνό χιόνι και πάγωσαν όλα τα ζώα τους. Στην απελπισία τους πάνω οι βοσκοί ζώστηκαν τα κουδούνια και κατέβηκαν τις δύσβατες πλαγιές του βουνού μέχρι τη χώρα. Με το χτύπο των κουδουνιών τους έφεραν το μήνυμα της καταστροφής στους χωριανούς.
Οι Μπούλες της Νάουσας και οι Γενίτσαροι
Η Μπούλα είναι άντρας ντυμένος γυναικεία ως νύφη. Φοράει λευκό πέπλο και βάζει πάνω στο κεφάλι χρωματιστές κορδέλες και χάρτινα λουλουδια. Οι Γενίτσαροι, με φουστανέλες και μάσκες , με ένα κεφαλομάντηλο με φουντάκια, με σταυρό και φυλαχτό στο λαιμό, ένα μαντήλι στη μέση κι άλλο ένα στο χέρι.Στο στήθος και στη πλάτη έχουν κρεμασμένα πολλά νομίσματα που κουδουνίζουν καθώς γυρίζουν στους δρόμους και χορεύουν με ιδιαίτερο τρόπο.
Το έθιμο κρατά από την Τουρκοκρατία και τους αγώνες των Ναουσαίων να ελευθερώσουν την πόλη τους, γι’ αυτό συναντάμε και πολεμικούς χορούς τις μέρες αυτές που δένουν με το έθιμο.
Τα μουσικά όργανα της Αποκριάς
Εκτός από τα παραδοσιακά όργανα που όλοι γνωρίζουμε, τις μέρες αυτές χρησιμοποιούν ως μουσικά όργανα και μαγειρικά σκεύη, όπως κουτάλες , ταψιά, κατσαρόλες, τα οποία είναι ιδιόφωνα όργανα γιατί ο ήχος τους παράγεται από τα ίδια χωρίς χορδές ή τρυπούλες για να φυσήξουμε.
Στην Κω τα κορίτσια φορώντας δαχτυλίδι στο χέρι χτυπούν ρυθμικά, το λιγκέρι, ένα μπρούτζινο ταψί, στριφογυρίζοντας το πάνω σε ένα χαμηλό τραπέζι.
Στη ρόδο με τα ακροδάκτυλα γυρίζουν ένα ταψί και το βούισμα του συνοδεύει τα τραγούδια της Αποκριάς.
Επίσης την Αποκριά συναντάμε και την Ροκάνα, ένα είδος κρόταλου φτιαγμένου από ξύλο, με ήχο ξερό και διαπεραστικό που συνοδεύει τα γλέντια των μασκαράδων.
Η πιο σπουδαία μέρα της Αποκριάς είναι η Κυριακή της Τυρινής, δηλαδή η τελευταία μέρα της Αποκριάς.Όλη η μέρα περνά με μασκαράδες που πηγαινοέρχονται στα σπίτια γλεντούν και τραγουδούν. Η μέρα αυτή λέγεται και Τρανή Αποκριά. «Τσι Μεγάλες Αποκρές κουζουλαίνονται και οι γρες» έλεγαν οι κρητικοί.
Παλιά όταν άρχιζε να νυχτώνει αυτή την ημέρα άναβαν φωτιές στις πλατείες των χωριών και οι άνθρωποι φωτίζονταν από τη φωτιά, χόρευαν και τραγουδούσαν. Το έθιμο με τις φωτιές υπάρχει σε πολλά μέρη της Ελλάδας, γνωστό με τις ονομασίες: φανοί, κλαδαριές, μπουμπούνες, καψαλιές.Οι πιο φημισμένες φωτιές είναι οι φανοί της Κοζάνης. Το έθιμο αυτό στηρίζεται στην αρχέγονη πίστη ότι η φωτιά κρύβει μέσα της τη δύναμη που μεταδίδεται σε όποιον έρθει μαζί της με κάποια ιεροτελεστική σχέση.
Τις φωτιές ακόμα και σήμερα τις ανάβουν με ξερά φρύγανα ή κλαδιά δέντρων ή με κοφίνια αλειμμένα με πίσσα. Σε κάποια μέρη όταν η φωτιά μικραίνει, μεγάλοι κα μικροί πηδούν από πάνω λέγοντας: «Ψυλλ’ κόρζες στον καλόγερο». Τα λόγια αυτά δείχνουν πως οι άνθρωποι θέλουν να απαλλαγούν από τα ενοχλητικά έντομα μα και να ξορκίσουν τις επιδημίες που πλήττουν τους ανθρώπους και τα ζώα την Άνοιξη.
Την Κυριακή της Τυρινής τρώγανε μακαρόνια, αυγά, τυρόπιτες, γαλατόπιτες και σούπα με χορταρικά και τυρί.. Χόρευαν με αστεία τραγούδια όπως «Πώς το τρίβουν το πιπέρι» και παίζουν αστεία παιχνίδια, όπως ο μάγος, το δαχτυλίδι, ο λέλεκας, η σκλάβα, το μουντζούρωμα.
Πριν αρχίσει το φαγοπότι οι συγγενείς ζητούσαν συγχώρεση από τους πιο ηλικιωμένους κι αλληλοσυγχωρούνταν ώστε να αρχίσουν τη Σαρακοστή με καθαρή καρδιά και ήσυχη συνείδηση. Κατόπιν οι γεροντότεροι σήκωναν κάποια από τα αγαθά του τραπεζιού ψηλά και έλεγαν ευχές π.χ. «άξια η τάβλα μας, άξια και τιμημένη.» Το τραπέζι έπρεπε να μείνει στρωμένο και να ξεστρωθεί την επομένη για να πάει το στοιχειό του σπιτιού να φάει, όπως έλεγαν και στη Μήλο.
Το ίδιο βράδυ συνήθιζαν να κάνουν μαντείες για να δουν ποιοι θα είναι οι τυχεροί της σαρακοστής κι όλου του έτους. Οι κοπέλες που δεν ήταν παντρεμένες έπαιρναν ψίχουλα ή ένα μακαρόνι από το γιορτινό τραπέζι και το έβαζαν κάτω από το μαξιλάρι τους για να δουν ποιον θα παντρευτούν. Αντίστοιχα τα ανύπαντρα αγόρια βγαίναν έξω από το σπίτι και ξεφλούδιζαν ένα βραστό αυγό κοιτάζοντας τα αστέρια. Αν έβλεπαν κάποιο άστρο να κινείται την ώρα που το καθάριζαν τότε αυτόήταν σημάδι πως θα παντρευτούν.
Η βραδιά έκλεινε με ένα έθιμο πανελλαδικά γνωστό, «τον χάσκα», «χασκάρη», «χάψαρο» ή «χάψαλο». Αυτό ηταν ένα παιχνίδι με ένα αυγό βραστο και καθαρισμίνο που το έδεναν με μια κλωστή από το ταβάνι και το στριφογύριζαν.Όποιος το έπιανε με το στόμα του, όπως αυτό γύριζε ήταν ο τυχερός. Θεωρούσαν καλό να «βουλώσουν» το στόμα τους με αυγό και να το «ξεβουλώσουν» το Πάσχα πάλι με αυγό.
Στην Κρήτη οι νοικοκύρες φύλαγαν το τυρί που περίσσευε από την Τυρινή και το έπαιρναν μαζί τους στην Ανάσταση κι όταν λεγόταν το «Χριστός Ανέστη» το μοίραζαν στους συγγενείς για να μην βγάζουν καλόγερους(κακά σπυριά).
Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα της Αποκριάς είναι το γαϊτανάκι, γνωστό και ως κορδονάκι. Το γαϊτανάκι ήταν ένας ειδικός χορός που γινόταν γύρω από ένα ψηλό κοντάρι με πολλές κορδέλες στηριγμένες στην κορυφή του. Οι μασκαράδες κρατούσαν πολύχρωμες κορδέλες και καθώς χόρευαν τις έπλεκαν στο κοντάρι. Το γαϊτανάκι στηνόταν στο κέντρο της πλατείας.
Στις πόλεις οι άνθρωποι παρακολουθούν μεγάλες παρελάσεις αποκριάτικων αρμάτων με ομάδες μεταμφιεσμένων, τα καρναβάλια. Καρναβάλι γίνεται σε πολλές πόλεις της Ελλάδος. Το μεγαλύτερο γίνεται στην Πάτρα.
Η Καθαρή Δευτέρα ονομάστηκε έτσι, επειδή οι χριστιανοί «καθαρίζονταν» σωματικά και πνευματικά.Η Καθαρά Δευτέρα παρουσιάζεται σαν προέκταση και κορύφωμα της αποκριάτικής περιόδου με βασικά στοιχεία τη σάτιρα ,την αθυροστομία και τα αλληλοπειράγματα που γίνονται για το «καλό».
Επέρασε η αποκριά με λύρες, με παιχνίδια,
και μπήκε η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια.
Την Καθαρά Δευτέρα σταματάμε να τρώμε κρέας και αρχίζει η νηστεία που θα κρατήσει 40 μέρες, όσες δηλαδή και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο.
Η λαγάνα που συνηθίζουμε να καταναλώνουμε τη μέρα αυτή, παραπέμπει στα «άζυμα» της Παλαιάς Διαθήκης. Ταυτόχρονα ξεκινά και η πνευματική κάθαρση, όλοι οι χριστιανοί παρακολουθούν τις λειτουργίες της Σαρακοστής.
Από παλιά η Καθαρή Δευτέρα, πέρασε στην συνείδηση του λαού, σαν μέρα καθαρμού. Οι βυζαντινοί, την Καθαρή
Δευτέρα την ονόμαζαν Απόθεση -Απόδοση, και τελούσαν
δρώμενα. Τραγουδούσαν σχετικά άσματα, από τα οποία έχουν σωθεί μικρά μέρη μέχρι στις μέρες μας. «Ίδε το έαρ το
καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την
ευημερίαν».
Το πέταγμα του αετού, είναι ένα έθιμο μεταγενέστερο.
Η Καθαρά Δευτέρα ταυτίζεται με τα Κούλουμα που είναι ομαδική έξοδος στην εξοχή με νηστήσιμα και θαλασσινά για διασκέδαση και φαγοπότι.
Επειδή τα Κούλουμα γινόντουσαν αρχικά στην Αθήνα και μάλιστα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, γι’ αυτό λέγεται πως ετυμολογικά η λέξη Κούλουμα προέρχεται από τη λατινική λέξη columna, που σημαίνει κολόνα.
Τα κούλουμα γιορτάζονται σε όλη την Ελλάδα με κάποιες διαφορές. Παντού όμως επικρατεί κέφι, χορός και τραγούδι. Υπάρχουν πολλά τοπικά έθιμα όπως:
Στο Γαλαξίδι μεταμφιέζονται με προβιές και κουδούνια και αλληλομουντζουρώνονται και αλευρώνονται με γέλια, κυνηγητά και πειράγματα.
Στον Τύρναβο της Θεσσαλίας φτιάχνουν το Μπουρανί, μια αλάδωτη σούπα με χορταρικά χορεύουν και τραγουδούν σκωπτικά τραγούδια.
Σε πολλά μέρη της Θράκης τα έθιμα έχουν σχέση με τη καλή καρποφορία της γης. Κάνουν εικονικό όργωμα και εικονική σπορά.
Συμβολική είναι και η σημασία του βλαχικού γάμου της Θήβας. Αναπαριστούν όλο το τελετουργικό του γάμου, τα προικιά, το ξύρισμα του γαμπρού, το ντύσιμο της νύφης και ότι άλλο γινόταν σε ένα παραδοσιακό γάμο. Κάποια στιγμή της αναπαράστασης ο γαμπρός ή ο συμπέθερος κάνουν πως πέφτουν κάτω σαν να είναι πεθαμένοι και ξαφνικά πετάγονται όρθιοι σαν να αναστήθηκαν, όπως γίνεται και με τη φύση την άνοιξη.
Αναπαράσταση γάμου γίνεται και στη Μεθώνη, «Ο γάμος του Κουτρούλη»που βασίζεται σε μια πραγματική ιστορία, το γάμο του Ιωάννη Κουτρούλη, που κατάφερε μετά από πολλά χρόνια με επιμονή και υπομονή να παντρευτεί τη γυναίκα που αγαπούσε κι έγινε πραγματικό πανηγύρι που κρατάει μέχρι σήμερα στις μνήμες των κατοίκων της περιοχής.
Χαρταετός
Την Καθαρή Δευτέρα, ο ουρανός, από άκρη σε άκρη στη Ελλάδα, γεμίζει με πολύχρωμα «πουλιά», τους χαρταετούς.
Οι χαρταετοί παίρνουν διαφορετικό όνομα ανάλογα με την περιοχή της Ελλάδας. Ονομάζονται πετάκια στη Θράκη, φυσούνες στα Εφτάνησα, ψαλίδεςκαι άστρα στην κυρίως Ελλάδα, τσερκένια στη Σμύρνη, ουτσουρμάδες στην Πόλη, πουλία στον Πόντο.
Οι χαρταετοί ήταν γνωστοί και στην αρχαία Ελλάδα.
Κατά την επικρατούσα άποψη, οι χαρταετοί είναι επινόηση των Ανατολικών λαών. Τους συναντάμε στην Κίνα, την Κορέα, Την Πολυνησία, την Ιαπωνία και αλλού. Σε αυτές τις χώρες, η τέχνη του χαρταετού αναπτύχθηκε σε όλο της το μεγαλείο. Οι χαρταετοί αποκτούσαν παράξενα σχήματα ,γίνονταν μυθικοί δράκοι, πουλιά και φίδια.
Τους στόλιζαν με ευχές και επιθυμίες, και τις
έστελναν με έναν αετό, όσο πιο κοντά μπορούσαν στον θεό.
Προσάρμοζαν πάνω τους μικρές φλογέρες, οι οποίες
σφύριζαν καθώς περνούσε από μέσα τους ο αέρας, κι ο ήχος
που έβγαζαν πίστευαν ότι έδιωχνε μακριά τα κακά
πνεύματα. Άλλες φορές τα χαρτάκια που έδεναν στην ουρά τους είχαν γραμμένες τις αρρώστιες και τις συμφορές που θέλαν να διώξουν οι άνθρωποι από τη γη για αυτό όταν οι αετοί υψώνονταν έκοβαν τα σχοινιά και τους άφηναν να φύγουν.
Ακόμα και σήμερα, δυο χιλιάδες χρόνια μετά, οι Κινέζοι πιστεύουν ότι πετώντας αετούς, θα διώξουν μακριά τους την κακή τύχη, και ότι όσο πιο ψηλά φτάσει ο αετός, τόσο πιο τυχεροί θα είναι.
Στην Ευρώπη και στην Αμερική οι ερευνητές χρησιμοποιούν τους χαρταετούς σε επιστημονικά πειράματα και παρατηρήσεις , τον 18ο, 19ο και στις αρχές του20ου αιώνα. Στην Ευρώπη τους έφεραν εξερευνητές που είχαν επιστρέψει από την Ασία. Τον πρώτο καιρό επειδή ήταν πολύ δύσκολο να βρεθεί το απαιτούμενο λεπτό χαρτί για την κατασκευή του, χρησιμοποιούσαν πανί, όπως αυτό για τα πανιά των πλοίων. Μπορούμε να υποθέσουμε, ότι τα πλουσιόπαιδα της Ευρώπης, που διέθεταν χαρτί, ξεκίνησαν πρώτα την ενασχόληση τους με την κατασκευή και το πέταγμα του αετού.
Στις μέρες μας η κατασκευή του χαρταετού είναι εύκολη
υπόθεση.
Το πέταγμα του αετού την Καθαρή Δευτέρα είναι ένα όμορφο παιχνίδι, ένα γραφικό έθιμο για μικρούς και μεγάλους που πρέπει όμως να προσέχουμε πολύ που τον πετάμε.
Πρέπει να τον πετάμε μακριά από τα σύρματα της ΔΕΗ για να αποφύγουμε τον κίνδυνο ηλεκτροπληξίας, μακριά από μέρη με γκρεμό ή ψηλά στην ταράτσα .Ιδανικά μέρη είναι ανοιχτοί χώροι χωρίς πολλά δέντρα τριγύρω. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνουμε και στο σχοινί του από το οποίο μπορεί να προκληθούν τραυματισμοί στα χέρια ή ακόμα και πνιγμοί αν αυτό μπλεχτεί στο λαιμό μας
Μάθε και εσύ να παίζεις δύο από τα παιχνίδια που συνήθιζαν να παίζουν μικροί και μεγάλοι κατά τη διάρκεια της Αποκριάς, όπως ακριβώς τα βρήκαμε στις σελίδες του περιοδικού, του Μουσείου Λαϊκης Τέχνης, «Το λαλουσάκι».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γ. Α. Μέγας –«Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρεία»
Γ.Ν. Αικατερινίδης- «Έθιμα και συμβολισμοί της Καθαροδευτέρας»
Καθημερινή-Επτά μέρες-τόμος οι 12 μήνες, χειμώνας
Το λαλουσάκι-περιοδικό του Μουσείου λαϊκής τέχνης- έτη 2001-2006
Παράθυρο στην εκπαίδευση του παιδιού- εκπαιδευτικό περιοδικό-έτη 2003-2007
www.matia.gr
Υπεύθυνη σύνταξης
Φωκά Αικατερίνη
Η Καθαρή Δευτέρα ονομάστηκε έτσι, επειδή οι χριστιανοί «καθαρίζονταν» σωματικά και πνευματικά.Η Καθαρά Δευτέρα παρουσιάζεται σαν προέκταση και κορύφωμα της αποκριάτικής περιόδου με βασικά στοιχεία τη σάτιρα ,την αθυροστομία και τα αλληλοπειράγματα που γίνονται για το «καλό».
Επέρασε η αποκριά με λύρες, με παιχνίδια,
και μπήκε η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια.
Την Καθαρά Δευτέρα σταματάμε να τρώμε κρέας και αρχίζει η νηστεία που θα κρατήσει 40 μέρες, όσες δηλαδή και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο.
Η λαγάνα που συνηθίζουμε να καταναλώνουμε τη μέρα αυτή, παραπέμπει στα «άζυμα» της Παλαιάς Διαθήκης. Ταυτόχρονα ξεκινά και η πνευματική κάθαρση, όλοι οι χριστιανοί παρακολουθούν τις λειτουργίες της Σαρακοστής.
Από παλιά η Καθαρή Δευτέρα, πέρασε στην συνείδηση του λαού, σαν μέρα καθαρμού. Οι βυζαντινοί, την Καθαρή
Δευτέρα την ονόμαζαν Απόθεση -Απόδοση, και τελούσαν
δρώμενα. Τραγουδούσαν σχετικά άσματα, από τα οποία έχουν σωθεί μικρά μέρη μέχρι στις μέρες μας. «Ίδε το έαρ το
καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την
ευημερίαν».
Το πέταγμα του αετού, είναι ένα έθιμο μεταγενέστερο.
Η Καθαρά Δευτέρα ταυτίζεται με τα Κούλουμα που είναι ομαδική έξοδος στην εξοχή με νηστήσιμα και θαλασσινά για διασκέδαση και φαγοπότι.
Επειδή τα Κούλουμα γινόντουσαν αρχικά στην Αθήνα και μάλιστα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, γι’ αυτό λέγεται πως ετυμολογικά η λέξη Κούλουμα προέρχεται από τη λατινική λέξη columna, που σημαίνει κολόνα.
Τα κούλουμα γιορτάζονται σε όλη την Ελλάδα με κάποιες διαφορές. Παντού όμως επικρατεί κέφι, χορός και τραγούδι. Υπάρχουν πολλά τοπικά έθιμα όπως:
Στο Γαλαξίδι μεταμφιέζονται με προβιές και κουδούνια και αλληλομουντζουρώνονται και αλευρώνονται με γέλια, κυνηγητά και πειράγματα.
Στον Τύρναβο της Θεσσαλίας φτιάχνουν το Μπουρανί, μια αλάδωτη σούπα με χορταρικά χορεύουν και τραγουδούν σκωπτικά τραγούδια.
Σε πολλά μέρη της Θράκης τα έθιμα έχουν σχέση με τη καλή καρποφορία της γης. Κάνουν εικονικό όργωμα και εικονική σπορά.
Συμβολική είναι και η σημασία του βλαχικού γάμου της Θήβας. Αναπαριστούν όλο το τελετουργικό του γάμου, τα προικιά, το ξύρισμα του γαμπρού, το ντύσιμο της νύφης και ότι άλλο γινόταν σε ένα παραδοσιακό γάμο. Κάποια στιγμή της αναπαράστασης ο γαμπρός ή ο συμπέθερος κάνουν πως πέφτουν κάτω σαν να είναι πεθαμένοι και ξαφνικά πετάγονται όρθιοι σαν να αναστήθηκαν, όπως γίνεται και με τη φύση την άνοιξη.
Αναπαράσταση γάμου γίνεται και στη Μεθώνη, «Ο γάμος του Κουτρούλη»που βασίζεται σε μια πραγματική ιστορία, το γάμο του Ιωάννη Κουτρούλη, που κατάφερε μετά από πολλά χρόνια με επιμονή και υπομονή να παντρευτεί τη γυναίκα που αγαπούσε κι έγινε πραγματικό πανηγύρι που κρατάει μέχρι σήμερα στις μνήμες των κατοίκων της περιοχής.
Χαρταετός
Την Καθαρή Δευτέρα, ο ουρανός, από άκρη σε άκρη στη Ελλάδα, γεμίζει με πολύχρωμα «πουλιά», τους χαρταετούς.
Οι χαρταετοί παίρνουν διαφορετικό όνομα ανάλογα με την περιοχή της Ελλάδας. Ονομάζονται πετάκια στη Θράκη, φυσούνες στα Εφτάνησα, ψαλίδεςκαι άστρα στην κυρίως Ελλάδα, τσερκένια στη Σμύρνη, ουτσουρμάδες στην Πόλη, πουλία στον Πόντο.
Οι χαρταετοί ήταν γνωστοί και στην αρχαία Ελλάδα.
Κατά την επικρατούσα άποψη, οι χαρταετοί είναι επινόηση των Ανατολικών λαών. Τους συναντάμε στην Κίνα, την Κορέα, Την Πολυνησία, την Ιαπωνία και αλλού. Σε αυτές τις χώρες, η τέχνη του χαρταετού αναπτύχθηκε σε όλο της το μεγαλείο. Οι χαρταετοί αποκτούσαν παράξενα σχήματα ,γίνονταν μυθικοί δράκοι, πουλιά και φίδια.
Τους στόλιζαν με ευχές και επιθυμίες, και τις
έστελναν με έναν αετό, όσο πιο κοντά μπορούσαν στον θεό.
Προσάρμοζαν πάνω τους μικρές φλογέρες, οι οποίες
σφύριζαν καθώς περνούσε από μέσα τους ο αέρας, κι ο ήχος
που έβγαζαν πίστευαν ότι έδιωχνε μακριά τα κακά
πνεύματα. Άλλες φορές τα χαρτάκια που έδεναν στην ουρά τους είχαν γραμμένες τις αρρώστιες και τις συμφορές που θέλαν να διώξουν οι άνθρωποι από τη γη για αυτό όταν οι αετοί υψώνονταν έκοβαν τα σχοινιά και τους άφηναν να φύγουν.
Ακόμα και σήμερα, δυο χιλιάδες χρόνια μετά, οι Κινέζοι πιστεύουν ότι πετώντας αετούς, θα διώξουν μακριά τους την κακή τύχη, και ότι όσο πιο ψηλά φτάσει ο αετός, τόσο πιο τυχεροί θα είναι.
Στην Ευρώπη και στην Αμερική οι ερευνητές χρησιμοποιούν τους χαρταετούς σε επιστημονικά πειράματα και παρατηρήσεις , τον 18ο, 19ο και στις αρχές του20ου αιώνα. Στην Ευρώπη τους έφεραν εξερευνητές που είχαν επιστρέψει από την Ασία. Τον πρώτο καιρό επειδή ήταν πολύ δύσκολο να βρεθεί το απαιτούμενο λεπτό χαρτί για την κατασκευή του, χρησιμοποιούσαν πανί, όπως αυτό για τα πανιά των πλοίων. Μπορούμε να υποθέσουμε, ότι τα πλουσιόπαιδα της Ευρώπης, που διέθεταν χαρτί, ξεκίνησαν πρώτα την ενασχόληση τους με την κατασκευή και το πέταγμα του αετού.
Στις μέρες μας η κατασκευή του χαρταετού είναι εύκολη
υπόθεση.
Το πέταγμα του αετού την Καθαρή Δευτέρα είναι ένα όμορφο παιχνίδι, ένα γραφικό έθιμο για μικρούς και μεγάλους που πρέπει όμως να προσέχουμε πολύ που τον πετάμε.
Πρέπει να τον πετάμε μακριά από τα σύρματα της ΔΕΗ για να αποφύγουμε τον κίνδυνο ηλεκτροπληξίας, μακριά από μέρη με γκρεμό ή ψηλά στην ταράτσα .Ιδανικά μέρη είναι ανοιχτοί χώροι χωρίς πολλά δέντρα τριγύρω. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνουμε και στο σχοινί του από το οποίο μπορεί να προκληθούν τραυματισμοί στα χέρια ή ακόμα και πνιγμοί αν αυτό μπλεχτεί στο λαιμό μας
Μάθε και εσύ να παίζεις δύο από τα παιχνίδια που συνήθιζαν να παίζουν μικροί και μεγάλοι κατά τη διάρκεια της Αποκριάς, όπως ακριβώς τα βρήκαμε στις σελίδες του περιοδικού, του Μουσείου Λαϊκης Τέχνης, «Το λαλουσάκι».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γ. Α. Μέγας –«Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρεία»
Γ.Ν. Αικατερινίδης- «Έθιμα και συμβολισμοί της Καθαροδευτέρας»
Καθημερινή-Επτά μέρες-τόμος οι 12 μήνες, χειμώνας
Το λαλουσάκι-περιοδικό του Μουσείου λαϊκής τέχνης- έτη 2001-2006
Παράθυρο στην εκπαίδευση του παιδιού- εκπαιδευτικό περιοδικό-έτη 2003-2007
www.matia.gr
Υπεύθυνη σύνταξης
Φωκά Αικατερίνη
