ΤΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ
Στο παρόν κείμενο θα διαπραγματευτούμε το θέμα του καφενείου ως προς την προέλευσή του σε παγκόσμιο επίπεδο, στη συνέχεια θα μιλήσουμε για την ελληνική πραγματικότητα και θα ολοκληρώσουμε το θέμα μιλώντας για την κοινωνική και λαογραφική διάσταση του καφενείου.
Καφενείο είναι το κατάστημα που προσφέρει-σερβίρει καφέ, ποτά και γλυκά. Ακόμα προσφέρει επιτραπέζια παιχνίδια, όπως τάβλι και χαρτιά.
Η προέλευση του είναι από τη Μέκκα της Αραβίας, που κατά τον 15ο αιώνα ονομάστηκε οίκος του καφέ .Στη συνέχεια εξαπλώθηκε στην Αίγυπτο και μετά στην Τουρκία όπου ονομάστηκε καφενές. Στην Ευρώπη ήρθε μέσω της Βενετίας το 1690.
Στη Μασσαλία της Γαλλίας όμως είχε ανοίξει το πρώτο γαλλικό cafe το 1654. Κατά τη βασιλεία του Λουδοβίκου του 14ου στα καφενεία
του Παρισιού σύχναζαν αστοί, όμορφες γυναίκες , αυλικοί ,αξιωματικοί, τυχοδιώκτες .κ.λ.π. Το 1716 στα 300 περίπου καφενεία του Παρίσιoυ σύχναζαν συνήθως πολιτικοί και φιλόλογοι των οποίων τις συζητήσεις απαγόρευσε αργότερα η αντιβασιλεία. Στην πλατεία του παλαί Ρουαγιάλ ιδρύθηκε το Καφέ ντε λα Ρεζάνς στο οποίο σύχναζαν προσωπικότητες όπως ο Ζαν - Ζακ Ρουσσώ, ο Ναπολέων Βοναπάρτης,ο Λαφαγιέτ και άλλοι πρωτεργάτες της Γαλλικής Επανάστασης.
Στις παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης και κατά τη διάρκειά της ορισμένα καφενεία συγκέντρωναν οπαδούς μιας ορισμένης πολιτικής μερίδας.
Στην Αγγλία το πρώτο καφενείο ήταν ελληνικό και ιδρύθηκε από έλληνα το 1652 και ονομαζόταν «Ελληνικόν καφενείον» Καφενεία εμφανίστηκαν στη Γερμανία και στην Ολλανδία από τον 18ο αιώνα.
Στην Ελλάδα υπήρχαν καφενεία κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Ο Σουλτάνος υπο την πίεση των μουφτήδων είχε εκδώσει φιρμάνι που απαγόρευε τα καφενεία, όμως από την αντίδραση των θαμώνων το ακύρωσε γιατί παρά λίγο να γίνει εξέγερση. Αργότερα το τουρκικό κράτος επέτρεψε την πώληση του καφέ και επέβαλε δασμούς . Αυτά έφεραν σημαντικά έσοδα.
Όταν έγινε πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους το Ναύπλιο άνοιξε στην Αθήνα το πρώτο καφενείο στην ιερά οδό με το όνομα «το πράσινο Δενδρί» από έναν βαυαρό. Στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδας το πιο διάσημο καφενείο ήταν το «Ωραία Ελλάς» στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Αιόλου στην Αθήνα. Αυτό γρήγορα έγινε το πολιτικό κέντρο της εποχής και συγκέντρωνε αγωνιστές του 21, στρατιωτικούς, Βαυαρούς αξιωματούχους, πολιτικούς κ.λπ. Εκεί σύχναζαν και αντιπρόσωποι από όλα τα πολιτικά κόμματα και παρακολουθούσαν τις διάφορες πολιτικές συζητήσεις και ζυμώσεις κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ήταν το ορμητήριο για διαδηλώσεις και εκεί δημιουργήθηκαν οι πρώτες συνομωσίες. Στο καφενείο αυτό εγκαινιάστηκε το πρώτο σφαιριστήριο και εκεί άρχισε να λειτουργεί το πρώτο υποτυπώδες χρηματιστήριο. Η «Ωραία Ελλάς» έκλεισε το 1880 όταν άλλα καφενεία στην πλατεία συντάγματος και στην πλατεία Ομονοίας άρχισαν να παίρνουν την πελατεία. Ένα από αυτά ήταν το καφενείο του Χαύτα από οπου πήρε και την ονομασία η περιοχή κοντά στην Ομόνοια που ονομάστηκε Χαυτεία.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΦΕΝΕΙΟΥ
Το καφενείο έχει και κοινωνική διάσταση αλλά και πολιτική. Είναι ο χώρος συνάντησης, συνεύρεσης και επικοινωνίας ανθρώπων από διάφορα κοινωνικά στρώματα. Εκεί γίνονται έντονες πολιτικές συζητήσεις, κρίνονται και κατακρίνονται Πρωθυπουργοί, υπουργοί και βουλευτές όλων των παρατάξεων και όλων των πολιτικών αποχρώσεων. Αυτό συνέβαινε στα πρώτα κυρίως μεγάλα καφενεία του κέντρου της Αθήνας όπου άνθρωποι των γραμμάτων επιδίδονταν σε ατέρμονες συζητήσεις και φιλοσοφικές αναζητήσεις.
Σε μερικές περιοχές ιδιαίτερα σε χωριά της επαρχίας τα καφενεία είναι χωρισμένα ανάλογα με το κόμμα που υποστηρίζουν οι θαμώνες τους. Έτσι έχουμε τα πράσινα, τα μπλε και τα κόκκινα καφενεία. Είναι ο χώρος που μπορεί να καταλάβει κάποιος και να αφουγκραστεί την κοινή γνώμη να κατανοήσει τις αντιδράσεις του κόσμου για θέματα γενικού ενδιαφέροντος, όπως οικονομικά θέματα, θέματα που έχουν σχέση με την εφαρμογή νέων νόμων, σημαντικά γεγονότα παγκοσμίου ενδιαφέροντος {πόλεμοι, εγκλήματα, θεομηνίες κ. λ π.}.
Εκεί θα κλείσουν διάφοροι έμποροι τις τιμές για τα προϊόντα που θα εμπορευτούν, όπως καπνά, λάδι, σταφίδα, σύκα,ελιές.{Σήμερα βέβαια τα πράγματα έχουν κάπως αλλάξει και οι τιμές είναι γνωστές από πριν μέσω των υπολογιστών και του διαδικτύου, μιας και ζούμε πλέον σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία}
Τα αθλητικά και κυρίως τα ποδοσφαιρικά θέματα δίνουν και παίρνουν στις έντονες συζητήσεις που φτάνουν μέχρι τις αντεγκλήσεις.Το ποδόσφαιρο είναι το κατ' εξοχήν άθλημα που συγκινεί χιλιάδες ανθρώπους είναι ένα λαϊκό άθλημα και μπορούμε να πούμε ότι ανήκει στο λαϊκό πολιτισμό. Τα στοιχήματα βέβαια δε λείπουν για το ποια ομάδα θα κερδίσει και ποια θα πάρει το πρωτάθλημα. Υπάρχουν καφενεία που συγκεντρώνονται αποκλειστικά φίλαθλοι της μιας ή της άλλης ομάδας, όπως για παράδειγμα καφενείο του Ολυμπιακού, του Παναθηναϊκού ή της Αεκ. Εκεί μαζεύονται οι οπαδοί της συγκεκριμένης ομάδας και συζητούν μεγαλόφωνα για το ποιός είναι ο καταλληλότερος παίκτης για τη θέση του αμυντικού για παράδειγμα ή του επιθετικού ποιός θα παίξει στο κέντρο ή ποιος θα κάτσει στον πάγκο. Από εκεί ξεκινούν πολλές φορές όλοι μαζί, οργανωμένοι, για το γήπεδο όπου θα δώσει τον αγώνα η ομάδα τους. Εκεί θα δεχθούν καμιά φορά ακόμη και επίθεση από τους οπαδούς άλλης ομάδας τους << γαύρους>> , τους<<βάζελους>> ή τις <<χανούμισσες>>. Στο καφενείο θα βρει όποιος θέλει τεχνίτες και εργάτες για τις διάφορες δουλειές εποχιακές ή μη. Τα περισσότερα καφενεία ,κυρίως σε λαϊκές συνοικίες, είναι μόνιμα στέκια οικοδόμων και άλλων τεχνιτών οπου ο καθένας μπορεί να τους αναζητήσει. Όταν δεν έχουν δουλειά είναι θαμώνες και επιδίδονται στο τάβλι αλλά ενίοτε και στη χαρτοπαιξία.
Είναι ο χώρος που συχνάζουν οι συνταξιούχοι ,παίζοντας ολημερίς Πρέφα , Θανάση και Δηλωτή, κουτσοπίνοντας το ουζάκι ή το κρασάκι τους ,αναπολώντας τα περασμένα και τις παλιές καλές εποχές. Πολλά καφενεία λειτουργούσαν και ως παράνομες χαρτοπαικτικές λέσχες οπού παίζονταν αρκετά μεγάλα χρηματικά ποσά.
Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ
Το καφενείο είναι κυρίως ανδροκρατούμενος χώρος, ιδίως στην επαρχία. Οι γυναίκες σπάνια πήγαιναν στα καφενεία για να πιουν καφέ, να διασκεδάσουν ή να ξεκουραστούν , χρησιμοποιούνταν όμως από τους καφετζήδες για βοηθητικές δουλειές αλλά και για σερβίρισμα. Το γεγονός αυτό φανερώνει ότι η θέση της γυναίκας ήταν υποδιαίστερη του άνδρα χωρίς να έχει δικαιώματα παρά μόνο υποχρεώσεις.
Εδώ θέλουμε να διευκρινίσουμε .ότι αυτή η άποψη προέρχεται από τη βιωματική εμπειρία του γράφοντα και είναι φαινόμενο που συνέβαινε κυρίως στην Πελοπόννησο .Στη συγκεκριμένη περιοχή όταν έρχονταν γυναίκες από την Αθήνα ή από κάποια άλλη μεγάλη πόλη της Ελλάδας, επισκέπτονταν τα καφενεία του χωριού με μεγαλύτερη ευκολία απ’ ότι οι γυναίκες που έμεναν στο χωριό μόνιμα .
Αντίθετα σε αποκριάτικες εκδηλώσεις και πανηγύρια η παρουσία τους ήταν επιβεβλημένη και έπαιζαν πρωτεύοντα και καθοριστικό ρόλο στα δρώμενα των εκδηλώσεων αυτών.
Σε άλλες περιοχές της Ελλάδας , oπου οι συνθήκες ήταν διαφορετικές ,για παράδειγμα στα νησιά του Αιγαίου και κυρίως στα Δωδεκάνησα , η γυναίκα ήταν κοινωνικά ισχυρότερη. Εκεί απουσίαζαν οι άντρες από το σπίτι γιατί κατά κανόνα ήταν ναυτικοί και συνέχεια ταξίδευαν.
Θα μείνουμε λίγο στη θέση της γυναίκας γιατί ο ρόλος της καθορίζεται από την πατριαρχική και ανδροκρατούμενη συγκρότηση της οικογένειας. Υπήρχαν περιπτώσεις σε κρίσιμες φάσεις της ζωής, όπως αρρώστια, θάνατος, γάμος, γέννηση, σοδειά, που ο ρόλος της γυναίκας όχι μόνο ήταν ισότιμος του άνδρα αλλά ανώτερος. Τότε σ’ αυτές τις δύσκολες περιστάσεις έπαιρνε τα « ηνία» του σπιτιού και τα κατάφερνε καλύτερα από τους άντρες. Όμως η εξουσία της γυναίκας στο σπίτι προέρχονταν από το μεγάλωμα και την ανατροφή των παιδιών και ιδιαίτερα των κοριτσιών που τα μυούσαν στη γυναικεία συμπεριφορά και στο ρόλο του φύλλου τους.
Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει και το φαινόμενο της αποχής της γυναίκας από τα δρώμενα του καφενείου, τείνει να εκλείψει .Οι γυναίκες κάθονται όλο και περισσότερο στα καφενεία και συμμετέχουν ισότιμα σε συζητήσεις με τους άντρες. Μετεξέλιξη του καφενείου είναι κατά τη γνώμη μας η καφετέρια, όπου εκεί συχνάζουν κυρίως νέοι και των δυο φύλων.
Τα τελευταία χρόνια τα παραδοσιακά καφενεία έχουν πληθύνει και είναι της «μόδας» τα στρογγυλά σιδερένια τραπεζάκια με τις ψάθινες καρέκλες που προσδίδουν στο χώρο μια αυθεντικότητα. Όλο και περισσότερο οι νέοι συχνάζουν σε αυτά ,αποφεύγοντας τη δυνατή μουσική των καφετεριών που δεν ευνοεί την επικοινωνία και την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων αλλά οδηγεί στην εσωστρέφεια και στον απομονωτισμό.
Κοτσινονός Σπύρος
