Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΙΑΣ
Η ανάγνωση θεωρείται από πολλούς η πιο ενδιαφέρουσα δεξιότητα που αποκτήθηκε και εξελίχθηκε στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αποτελεί ακόμα μια εξαιρετικά σύνθετη ανθρώπινη ικανότητα, η οποία εκδηλώνεται σε ένα ευρύτατο φάσμα πνευματικών δραστηριοτήτων[1]. Για τους παραπάνω λόγους η μάθηση της ανάγνωσης αποτελεί μια από τις βασικές επιδιώξεις κάθε εκπαιδευτικού συστήματος.
Είναι μια συμπεριφορά απέναντι σ’ ένα κωδικοποιημένο, γραπτό μήνυμα, το οποίο πρέπει να αποκωδικοποιηθεί, να κατανοηθεί και να κριθεί. Είναι μια σύνθεση ανώτερων διανοητικών διεργασιών, όπου εμπλέκονται η ανάλυση, η σύνθεση, και η αξιολόγηση του μηνύματος. Είναι μια ικανότητα που κατακτά το παιδί κυρίως κατά τη διάρκεια της φοίτησης στο σχολείο αλλά διευρύνεται ή πρέπει να διευρύνεται και να καλλιεργείται από το σχολείο, σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα σε οποιονδήποτε τόπο και χρόνο.
Ο άνθρωπος μέσω της ανάγνωσης έρχεται σε επαφή με όλα τα είδη γραπτών κειμένων[2]. Του δίνεται έτσι η δυνατότητα, να γνωρίσει, να κατανοήσει, να αντλήσει πληροφορίες τις οποίες θα χρησιμοποιήσει προς όφελός του και προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Έτσι γίνεται εγγράμματος, ενημερωμένος και μορφωμένος, έχοντας πολλές πιθανότητες να γίνει σκεπτόμενος πολίτης και όχι ένα άλογο όν.
Ένας από τους λόγους που αποδεικνύεται η σπουδαιότητα της ανάγνωσης είναι, το ότι έγινε αντικείμενο έρευνας πολλών επιστημονικών κλάδων, με αποκορύφωμα τη δημιουργία ξεχωριστού κλάδου στο χώρο της ψυχολογίας, την «ψυχολογία της ανάγνωσης»[3].
Η δεξιότητα αυτή είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της σκόπιμης εκπαιδευτικής διαδικασίας αλλά και της κοινωνικής οργάνωσης βοηθώντας το άτομο στην ομαλή ένταξη στην κοινωνία και στην πλήρη κοινωνικοποίησή του. Είναι μια ατομική πράξη που ταυτίζεται με την ατομικότητα του ατόμου που την εκτελεί, την ίδια στιγμή όμως είναι και μια κοινωνική πράξη που προέρχεται και απευθύνεται στην ίδια την κοινωνία ως προς τ’ αποτελέσματά της.
Η προώθηση της ανάγνωσης γίνεται μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα με την διδασκαλία της αλλά και με τη διδασκαλία σωστής χρήσης βιβλίων και γενικότερα του γραπτού λόγου, μέσα από παντός είδους έντυπα και όλα τα είδη κειμένων[4],.
Ο δάσκαλος λόγω της θέσης του και της ιδιότητάς του είναι αναγνώστης ή πρέπει να είναι και την δεξιότητα αυτή οφείλει να την διδάξει μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας σκόπιμα και ενσυνείδητα, όχι μόνο στο μάθημα της γλώσσας αλλά σε όλα τα μαθήματα. Εδώ θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι αυτή η διδασκαλία πρέπει να γενικευτεί σε κάθε δραστηριότητα της σχολικής ζωής ( γιορτές, εκδρομές, δραματοποιήσεις, θεατρικά δρώμενα κ.λ.π.). Επίσης πρέπει να επεκταθεί και έξω από το σχολείο έτσι ώστε η φιλαναγνωσία να γίνει μια καθημερινή δραστηριότητα ένας τρόπος δράσης και συμπεριφοράς σε κάθε ανθρώπινη εκδήλωση .
Η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας, το ενδιαφέρον για ανάγνωση και η ενεργοποίηση όλων των πνευματικών δυνάμεων του ατόμου είναι το ζητούμενο σε κάθε εκπαιδευτικό σύστημα, ιδιαίτερα του ελληνικού, όπου η διδασκαλία της λογοτεχνίας στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, περιορίζεται σε αποσπάσματα λογοτεχνικών κειμένων στο μάθημα της « γλώσσας» ενώ θα μπορούσε να διεξαχθεί ως αυτόνομο μάθημα[5] σε συνδυασμό με εργασίες στο σπίτι και επέκταση σε όλα τα μαθήματα.
Είναι σχεδόν βέβαιο ότι το κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον επιδρά στην κατάκτηση του μηχανισμού της ανάγνωσης και τα παιδιά που προέρχονται από περιβάλλον πλούσιο σε αναγνωστικά ερεθίσματα, είναι ευνοημένα. Έτσι μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι η κοινωνική καταγωγή των παιδιών επηρεάζει άμεσα την αναγνωστική ικανότητα και την μετέπειτα εξέλιξη του παιδιού σε ολοκληρωμένο αναγνώστη.
Όταν ένα παιδί μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που ευνοεί και καλλιεργεί την ανάγνωση, είναι περιτριγυρισμένο από πλήθος βιβλίων, που αντιμετωπίζονται με σεβασμό και όλοι μέσα στην οικογένεια είναι αναγνώστες, τότε και το παιδί έχει πολλές πιθανότητες να γίνει καλός αναγνώστης. Οι καλοί αναγνώστες προέρχονται κατά κανόνα από ανώτερο πολιτιστικό επίπεδο από εκείνο των μετρίων ή κακών αναγνωστών.
Στη συνέχεια θα αναφέρουμε κάποιες διδακτικές ενέργειες του δασκάλου μέσα στην τάξη, που αντλούμε μέσα από τη διδακτική μας πολυετή εμπειρία.
Όταν οι σχέσεις μέσα στην τάξη είναι θερμές, δημοκρατικές και συνεργατικές έχουμε καλύτερα αποτελέσματα, γενικότερα σε όλα τα μαθήματα και ειδικότερα στην απόκτηση ιδιαίτερης αναγνωστικής ευχέρειας. Έτσι θεωρούμε ως δεδομένες αυτές τις σχέσεις που ευνοούν τη διαμμαθητική και δασκαλομαθητική επικοινωνία και επιτυγχάνονται εύκολα μέσα από την ομαδοσυνεργατική διδασκαλία.
Η πρώτη πρότασή μας, που δοκιμάσαμε με επιτυχία στην Ε, ΣΤ΄ τριθεσίου του Ραλλείου Πειραματικού Σχολείου του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι η αγορά και ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων, στα πλαίσια της ευέλικτης ζώνης ή σε κάποιο επινοημένο πεντάλεπτο που μπορεί να περισσέψει από το διδακτικό χρόνο.
Σ’ αυτό το τμήμα προτείναμε την «υποχρεωτική αγορά» από τους μαθητές, του ιστορικού μυθιστορήματος « Στην πόλη του Αϊ-Δημήτρη» της Κίρα Σίνου. Η αγορά έγινε σε συνεννόηση με τους γονείς στην πρώτη συγκέντρωση, όπου τους εξηγήθηκε ο στόχος και τους ζητήθηκε η συνεργασία. Διδακτικός στόχος ήταν αρχικά, η μεγαλόφωνη ανάγνωση στο σχολείο , και η δημιουργία αποριών για τη συνέχεια του βιβλίου. Αυτό το πετύχαμε με τις κατάλληλες αποκλίνουσες και κριτικές ερωτήσεις, έτσι ώστε οι μαθητές άρχισαν ν’ αναρωτιούνται για το τι θα ακολουθήσει και ποιο θα είναι το τέλος. Ο τελικός στόχος ήταν οι μαθητές να ολοκληρώσουν την ανάγνωση του βιβλίου μόνοι τους στο σπίτι, χωρίς καθοδήγηση.
Το βιβλίο το προμηθεύτηκαν τελικά όλοι οι μαθητές και το ένα τρίτο των μαθητών ολοκλήρωσε την ανάγνωση.
Το δεύτερο βιβλίο που προτείναμε στις αρχές του Δεκέμβρη ήταν επίσης το ιστορικό μυθιστόρημα της Πηνελόπης Δέλτα « Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου». Όπως ήταν αναμενόμενο, πάντα με τη συγκατάθεση των γονέων και αυτό το βιβλίο αγοράστηκε. Η επεξεργασία άρχισε να γίνεται μέσα στην τάξη και συνεχίστηκε στο σπίτι.
Χρησιμοποιούμε τον όρο «επεξεργασία» και όχι ανάγνωση γιατί αυτό το βιβλίο όπως και το προηγούμενο που προαναφέραμε περιέχουν ιστορικά στοιχεία που συσχετίστηκαν με τη διδασκαλία της βυζαντινής ιστορίας που διδάσκουμε στηνΈ΄ τάξη. Έτσι ταυτόχρονα με την εξάσκηση της αναγνωστικής δεξιότητας εμπεδώθηκαν από τους μαθητές και ιστορικά στοιχεία του μαθήματος της ιστορίας.
Ο επόμενος στόχος ήταν, στα πλαίσια της « ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας» , κάθε μια από τις τέσσερις ομάδες που έχουμε δημιουργήσει στην τάξη, να αγοράσει και να επεξεργαστεί ένα λογοτεχνικό βιβλίο της επιλογής της και να το παρουσιάσει στην τάξη.
Επίσης στο σχολείο μας , στα πλαίσια των εκδηλώσεων για την «παγκόσμια ημέρα για το παιδικό βιβλίο» και την προώθησή του, παρουσιάσαμε εκτός των άλλων, θέμα με τίτλο « Η περιπέτεια του βιβλίου[6]» .
Στην παρουσίαση αυτή που έγινε από το γράφοντα, στις μεγάλες τάξεις του σχολείου μας, ξεκινήσαμε από την εφεύρεση της τυπογραφίας και την σημασία διάδοσης του βιβλίου. Στο τέλος της παρουσίασης διδάξαμε τους μαθητές όλα τα είδη κειμένων[7] και καταλήξαμε στην κατανόηση κειμένου καθώς και στις τεχνικές εξαγωγής περίληψης.
Έτσι μέσα από αυτή τη διαδικασία οι μαθητές ήρθαν σε επαφή με το βιβλίο και δημιούργησαν στο σπίτι τους μια βιβλιοθήκη ή εμπλούτισαν την υπάρχουσα « εθίζοντας» έτσι τον εαυτό τους στην ανάγνωση. Έτσι έχουν πολλές πιθανότητες να γίνουν στρατηγικοί και τελικά πεπειραμένοι αναγνώστες.
Η παρότρυνση του δασκάλου για τη δημιουργία βιβλιοθήκης στο σπίτι παίζει καθοριστικό ρόλο στην δημιουργία πεπειραμένων αναγνωστών. Ο δάσκαλος πρέπει σε κάθε ευκαιρία να προτείνει στους μαθητές την αγορά κάποιου βιβλίου και αυτό να το τεκμηριώνει. Να ενισχύει την προσφορά βιβλίων και την ανταλλαγή , ως δώρα, σε γενέθλια, γιορτές, παιδικές συγκεντρώσεις και άλλες εκδηλώσεις.
Η δημιουργία βιβλιοθήκης στο σπίτι όμως πρέπει να έχει ως παράδειγμα την σχολική τάξη και ολόκληρη τη σχολική μονάδα. Μέσα στην τάξη όταν λειτουργεί δανειστική βιβλιοθήκη, οι μαθητές έχουν την ευκαιρία να δανειστούν κάποια βιβλία. Πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη μας ότι δεν είναι όλοι οι γονείς ενημερωμένοι και ευαισθητοποιημένοι απέναντι στο βιβλίο. Έτσι η τάξη και το σχολείο χρησιμεύει ως πρότυπο μίμησης για όλη την κοινωνία.
Επίσης με τη δημιουργία δανειστικής βιβλιοθήκης, «βοηθούνται» οι μαθητές που προέρχονται από κατώτερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα, μιας και δεν έχουν τη δυνατότητα αγοράς κάποιων βιβλίων. Πρέπει πάντα να λαμβάνουμε υπόψη μας, ότι το βιβλίο στην χώρα μας είναι ιδιαίτερα ακριβό και δύσκολο να αγοραστεί από κάποιους.
Στο τέλος αυτής της εργασίας θα αναφερθούμε στον τρόπο που πρέπει να διαβάζουμε και να χρησιμοποιούμε το βιβλίο. Επίσης στο πώς θα αποκομίσουμε απ’ αυτό, όσα περισσότερα μπορούμε με τον μικρότερο κόπο στο λιγότερο χρόνο.
Ένα βιβλίο το διαβάζουμε προσεχτικά από την αρχή ως το τέλος. Διαβάζουμε τα πάντα, τις πληροφορίες για το συγγραφέα που βρίσκονται στο πίσω εξώφυλλο, την άποψη κάποιου άλλου για το βιβλίο που συνήθως το προλογίζει, τον πρόλογο, τις επικεφαλίδες, τις υποσημειώσεις, τις παραπομπές. Επίσης παρατηρούμε προσεχτικά τα σχήματα, τις εικόνες και γενικά δεν αφήνουμε τίποτα που να μην το εξετάσουμε. Αυτό πρέπει να γίνει κατανοητό ,ιδιαίτερα από τους φοιτητές, που διαβάζουν αποσπασματικά, μόνο την ύλη ( σελίδες) που δίνει ο Καθηγητής και στην οποία πρόκειται να εξεταστούν.
Διαβάζουμε ένα βιβλίο με το μολύβι στο χέρι ή κρατώντας ένα μαρκαδόρο υπογράμμισης. Υπογραμμίζουμε τα σπουδαιότερα ή τις λέξεις «κλειδιά» που βρίσκονται μέσα στο κείμενο και περιέχουν το κύριο νόημα. Σημειώνουμε στα περιθώρια ή σε οποιοδήποτε λευκό σημείο του βιβλίου κάποια σχόλια κάτι που μας άρεσε ή μας έκανε εντύπωση. Ακόμα στα περιθώρια της σελίδας μπορούμε να γράψουμε συνοπτικούς τίτλους που να περιέχουν το νόημα κάθε παραγράφου (πλαγιότιλους). Έτσι αποδελτιώνουμε το νόημα και τις ουσιώδεις πληροφορίες παραβλέποντας τις επουσιώδεις, τις περιγραφές και τις επαναλήψεις.
Πρέπει να ξεχωρίσουμε την έννοια του διαβάσματος από την έννοια της μελέτης. Μελετώ σημαίνει ξαναδιαβάζω και μπαίνω στο βάθος του νοήματος, παίρνω το απόσταγμα του βιβλίου με στόχο να το αποθηκεύσω στη μνήμη μου για να μπορέσω να το χρησιμοποιήσω στο μέλλον[8].
Με τη χρήση πλαγιότιτλων μπορούμε να ξαναδιαβάσουμε όλο το βιβλίο σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Η χρήση πλαγιότιτλων θα μας βοηθήσει και στην εξαγωγή περίληψης[9].
Τελειώνοντας , θα παραθέσουμε αυτούσια μια φράση που καταγράψαμε από τη βιβλιογραφία και πιστεύουμε ότι πρέπει να αποθηκευτεί στη μνήμη κάθε ατόμου που θέλει να ονομάζεται « εγγράμματος».
« Πάσα εξωσχολική ανάγνωσις είναι ελευθέρα, πηγάζουσα εκ της ενσυνειδήτου φιλομάθειας και της τάσεως του ατόμου προς αυτοπροαγωγήν[10]»
Κοτσινονός Σπύρος, Δάσκαλος «Ειδικής αγωγής» Κοινωνιολόγος.
Διευθυντής 42ου Δημ.Σχολείου Πειραιά.
Οργανική θέση: 1ο Ειδικό Δημοτικό Σχολείο Πειραιά.
Mail spkotsinonos@in.gr
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κ.ΠΟΡΠΟΔΑΣ, «Δυσλεξία», Αθήνα 1998
ΣΤΕΛΛΑ ΒΟΣΝΙΑΔΟΥ, « Πώς να δημιουργήσουμε ένα έθνος από αναγνώστες». Εκδόσεις GUTENBERG.
ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ ΗΛΙΑΣ, « Η Σχολική τάξη» Αθήνα 1998. ( Τα είδη κειμένων σύμφωνα με τον Ηλία Ματσαγγούρα είναι: Αφηγηματικά, Περιγραφικά, Επιχειρηματολογικά, Πραγματολογικά, Κοινωνικά και Χρηστικά)
ΆΝΝΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ, «ΤΟ ΘΑΥΜΑΣΤΟ ΤΑΞΙΔΙ», Μελέτες για την Παιδική Λογοτεχνία[1] « Εφτά ημέρες» της εφημερίδας « Καθημερινή»
Ε.Π.ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ, « Η ΠΑΙΔΕΙΑ- ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΑΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑ». Εκδόσεις Δωδώνης, Αθήνα 1976.
ΝΕΩΤΕΡΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ «ΗΛΙΟΥ» τόμος Β΄, Αθήνα 1929.
[1] Κ.ΠΟΡΠΟΔΑΣ, «Δυσλεξία», Αθήνα 1998
[2] βλέπε σχετικό πίνακα με όλα τα είδη κειμένων.
[3] ΣΤΕΛΛΑ ΒΟΣΝΙΑΔΟΥ, « Πώς να δημιουργήσουμε ένα έθνος από αναγνώστες». Εκδόσεις GUTENBERG.
[4] ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ ΗΛΙΑΣ, « Η Σχολική τάξη» Αθήνα 1998. ( Τα είδη κειμένων σύμφωνα με τον Ηλία Ματσαγγούρα είναι: Αφηγηματικά, Περιγραφικά, Επιχειρηματολογικά, Πραγματολογικά, Κοινωνικά και Χρηστικά)
[5] ΆΝΝΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ, «ΤΟ ΘΑΥΜΑΣΤΟ ΤΑΞΙΔΙ», Μελέτες για την Παιδική Λογοτεχνία.
[6] Τίτλος δανεισμένος από το « Εφτά ημέρες» της εφημερίδας « Καθημερινή» απ’ όπου χρησιμοποιήσαμε πολλές φωτογραφίες.
[7] Από την παρουσίαση αυτή παραθέτουμε σχετικό πίνακα με όλα τα είδη κειμένων.
[8] Ε.Π.ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ, « Η ΠΑΙΔΕΙΑ- ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΜΑΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑ». Εκδόσεις Δωδώνης, Αθήνα 1976.
[9] ΜΑΤΣΑΓΓΟΥΡΑΣ ΗΛΙΑΣ, « Η Σχολική τάξη» Αθήνα 1998.
[10] ΝΕΩΤΕΡΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ «ΗΛΙΟΥ» τόμος Β΄, Αθήνα 1929.
